Verluchten, rubriceren en illustreren
De structuur werd in de Middeleeuwen aangebracht door de tekst te verluchten (versieren), te rubriceren (met rode inkt onderstrepen of doorhalen, dat noemt men ophogen) en te illustreren (het woord zegt het al: er werden afbeeldingen toegevoegd). 
De verluchting werd niet uitgevoerd door de kopiist, maar door de verluchter: een soort kunstenaar die gespecialiseerd was in het versieren van handschriften. De kopiist liet in zijn tekst ruimte over, zodat de verluchter wist waar de versiering moest komen. Hij kon natuurlijk ook de marges rondom de tekst versieren. Er bestonden verschillende soorten versiering. Dat kon heel duur zijn, maar ook simpeler – en dus goedkoper. Hieronder komen de verschillende soorten verluchting aan bod.

Decoratie | Miniaturen

De duurste vorm van boekverluchting was het illustreren van de teksten met miniaturen. De naam zegt het al: een miniatuur is een geschilderde afbeelding maar dan heel klein. Je zou het een ‘mini-schilderij’ kunnen noemen. Miniaturen konden een hele pagina groot zijn, maar ook slechts een paar regels hoog. Een voorbeeld van een miniatuur die een heel blad in beslag neemt, zie je op afb. 4. Soms vinden we miniaturen in de marges, soms in de tekstkolom. Vanaf de 13e eeuw werd het gebruikelijker om handschriften te versieren met miniaturen. Dit vergrootte de waarde van het boek – en dus ook de kosten! Lang niet alle handschriften bezitten echter miniaturen, sommige handschriften zijn zelfs helemaal niet versierd. Veel handschriften hebben toch wel een beetje versiering, zoals initialen, penwerk of rubricatie.

Afb. 4: Een paginagrote miniatuur

Decoratie | Randdecoratie (penwerk en schilderwerk)
Verluchting werd niet alleen gebruikt om structuur aan te brengen, ook om handschriften te verfraaien en de waarde ervan te verhogen. Naast miniaturen schilderde men ook randversieringen en regelvullingen met decoratieve motieven. Op afb. 5 zie je een voorbeeld van een miniatuur met randdecoratie. In deze randversiering zijn ook weer allemaal kleine miniaturen geschilderd.
Randversiering kon met verf worden geschilderd. Soms was er geen wit meer te ontdekken op een blad, omdat het helemaal beschilderd was (zie afb. 7). De iets goedkopere variant is randdecoratie die niet is geschilderd, maar met penwerk is gedaan (afb. 6). Ook in het penwerk zijn veel verschillende stijlen te ontdekken.

Afb. 5: Miniatuur met randdecoratie	Afb. 6: Randdecoratie met pen

Afb. 7: Randdecoratie met bloemschildering

Hoe de randdecoratie eruit zag, werd mede bepaald door de regio waar het werd werk werd uitgevoerd. Ook had elke kunstenaar natuurlijk zijn eigen stijl. Bovendien bepaalde de opdrachtgever (en zijn portemonnee) ook hoe uitbundig de versiering werd uitgevoerd en hoeveel bladen in het boek werden versierd.

Decoratie | Drôlerieën Een grappige vorm van decoratie komt vanaf 1250 op in handschriften uit Frankrijk, de Zuidelijke Nederlanden en Engeland: drôlerieën. In de versiering wordt een grappig en vooral bespottelijk motief verwerkt. Alle rollen worden ook omgedraaid: het hert jaagt op de jager en een ezel onderwijst uit de Bijbel. Drôlerieën zijn bedoeld om de lezer te vermaken en anderen voor gek te zetten. Op afb. 8 zie je een drôlerie waarop twee apen met een bril de billen van een man inspecteren.

Afb. 8: Drôlerie (Voorloper van de spotprent)